صنعت دخانیات را شاید بتوان یکی از پیچیده‌ترین صنایع فعال ایران دانست. صنعتی که با توجه به حساسیت موجود در مورد آن از یک سو و انحصار آن در دست سه شرکت تولیدی، اطلاعات آنچنان زیادی از نحوه فعالیت آن در دست نیست.
کمتر کسی است که از جزئیات و روند تولید سیگار در کشور اطلاعی داشته باشد و شاید تنها بتوان گفت از میان سه شرکت تولیدی سیگار در کشور تنها شرکت دخانیات است که تا اندازه‌ای خود را ملزم به پاسخگویی می‌داند و نکته جالب‌‌تر اینجاست که طرح اخیر مجلس برای تحقیق و تفحص نیز تنها به همین شرکت منحصر می‌شود و دو شرکت تولیدی دیگر سیگار یعنی «بی‌ای‌تی (پارس)» و «جی‌تی‌ای (پارس)» نه تنها مورد تحقیق و تفحص قرار نمی‌گیرند، بلکه باز هم در حالت مبهم قبلی به فعالیت خود ادامه می‌دهند، اما به صورت کلی صنعت دخانیات کشور در چه شرایطی مشغول به فعالیت است؟ هدایتگران آن چه کسانی هستند و چگونه مشغول فعالیت هستند؟
سالانه ۷۰۰میلیارد دلار سیگار دود می‌شود
بر اساس آخرین گزارش سازمان بهداشت جهانی با وجود تمامی کنترل‌ها هنوز بیش از یک میلیارد نفر از مردم دنیا در حال سیگار کشیدن هستند و حتی با توجه به کاهش تقاضا در برخی کشورها برای فروش سیگار آنها به سمت فروش محصولات جدید دخانیاتی مثل تولید سیگارهای الکترونیکی روی آورده‌اند. به بیان ساده‌تر امروزه حدود ۱۹درصد از مردم دنیا سیگار مصرف می‌کنند و سالانه ۵۲۰۰ میلیارد نخ سیگار به ارزش ۷۰۰ میلیارد دلار دود می‌شود. آمارهای جدیدتر نیز حکایت از این موضوع دارد که درآمد این صنعت به ازای هر فرد در دنیا حدود ۹۳ دلار است که البته بخشی از بازار مصرفی آن را سیگارهای قاچاق تشکیل می‌دهند که حدودا ۱۲درصد است.
در بازار دخانیات ایران چه خبر است؟
سیگار برای اولین بار در سال ۱۸۶۰ توسط سربازان و تاجران روسی و ترکیه‌ای به ایران آورده شد و بعد از استقبال ایرانیان از این محصول در دهه ۱۸۹۰ تخمین زده شده بود که نزدیک به ۱۵هزار فرد سیگاری در ایران وجود داشته است. امروزه تنوع مصرف سیگار در ایران بسیار بالا است. سیگارهای خارجی مورد مصرف در ایران شامل«وینستون» «کنت»، «پال‌مال»، «جی وان»، «مانتانا»و «مگنا» می‌شوند. البته که «مارلبرو» همچنان محبوب‌ترین برند سیگار خارجی مورد مصرف در ایران است. برندهای سیگار داخلی در ایران نیز شامل بهمن، تیر، فروردین، هما، زیکا، ۵۷ و T۴ می‌شود. بسته‌بندی این برندهای ایرانی نیز عموما در گرافیک‌های سنتی و ساده است. در بازار دخانیات ایران آمارهای قابل توجه‌تری نیز وجود دارد. خرداد ماه امسال بود که معاون وقت وزیر بهداشت طی گفت‌وگویی از آخرین آمار مصرف دخانیات در کشور خبر داد. او در تشریح این آمار اظهار کرد: «صنعت دخانیات با گردش مالی سالانه ۲۰ تا ۲۵ هزار میلیارد تومان در ایران، ۴۰هزار میلیارد تومان هزینه مستقیم و ۷۰ تا ۹۰ هزار میلیارد تومان هزینه غیرمستقیم و سرجمع ۱۴۰هزار میلیارد تومان هزینه سلامتی به کشور تحمیل می‌کند.» علیرضا رئیسی ادامه داده بود: «از سال ۹۶ تاکنون رای دیوان عدالت اداری مبنی بر ممنوعیت واردات تنباکو به کشور بر زمین مانده است و شاهدیم که مافیای دخانیات انواع تنباکوهای معسل و معطر را که زیان‌های بسیار جدی به سلامت افراد تحمیل می‌کنند وارد کشور می‌کند. در ایران حدود ۸ میلیون نفر مواد دخانی مصرف می‌کنند و سالانه حدود ۷۵ میلیارد نخ سیگار مصرف می‌شود.» معاون وقت بهداشت وزیر بهداشت در خصوص فعالیت شرکت‌های خارجی تولیدی مواد دخانی در ایران هم گفته بود: «شرکت‌های کره‌ای، ژاپنی و انگلیسی و آمریکایی در ایران مشغول تولید مواد دخانی هستند. شرکت‌های کره‌ای با تحریم از ایران خارج شدند، ولی شرکت تولیدکننده مواد دخانی آنها در کشور فعال است. شرکت‌های آمریکایی در ایران اجازه فعالیت ندارند، ولی شرکت B.A.T با همکاری انگلیسی‌ها به صورت مشترک در ایران مواد دخانی تولید می‌کنند. شرکت ژاپنی J.T.I در ایران وینستون تولید می‌کند.» اما آمارهای جدیدتر نشان می‌دهد ارزش بازار سیگار کشور بیش از ۳۵هزار میلیارد تومان در سال و ارزش بازار تنباکوی معسل کشور در حدود ۱۵هزار میلیارد تومان است. برخی دیگر از آمارهای تجمیعی نیز نشان می‌دهند مجموع ارزش بازار محصولات دخانی کشور بیش از ۵۰هزار میلیارد تومان معادل ۲ میلیارد دلار برآورد می‌شود.
از رهبران تولید سیگار در ایران چه می‌دانید؟
همان‌طور که معاون وقت وزیر بهداشت نیز اعلام کرده بود «بی‌ای‌تی (پارس)» و «جی‌تی‌آی (پارس)» از شرکت‌های رهبر صنعت دخانیات کشور هستند. این دو شرکت با در اختیار داشتن سهم قابل توجهی از بازار، گردش مالی بالایی از بازار داخلی را نیز در اختیار دارند و در کنار شرکت دخانیات ایران سه تولیدکننده بزرگ سیگار در ایران هستند. در مورد این شرکت‌ها نیز اطلاعات محدودی وجود دارد. در تشریح شرکت «بی‌ای‌تی پارس» تنها این اطلاعات وجود دارد که در سال ۱۳۸۲ در ایران تاسیس شده و در حال حاضر بیش از ۱۰۰ کارمند در این شرکت مشغول به کار هستند و تاسیس اولین دفتر اصلی این شرکت به سال ۱۹۰۲ میلادی باز‌می‌گردد. اکنون این شرکت در بیش از ۱۸۰ کشور به فعالیت تجاری مشغول است. سهم بازار شرکت «بی‌ای‌تی» در صنعت دخانیات دنیا بیش از ۱۷درصد است. این شرکت بیش از ۳۰۰ نوع محصول تولید می‌کند و در بازار محصولات دخانی ایران با سیگارهای «کنت»، «دانهیل»، «پال‌مال» و «مونتانا» نقش بزرگی دارد. شرکت «جی‌تی‌آی پارس» نیز در سال ۱۳۸۱ تاسیس شده و در زمینه تولید کالای دخانی فعالیت دارد و می‌توان از برندهای «وینستون»، «کمل» و «مگنا» به عنوان محصولات این شرکت نام برد. این شرکت در سال ۱۳۸۲ از «آریا میهن نوا» به «جی‌تی‌آی پارس» تغییر نام داد. شرکت دخانیات ایران نیز از سال ۱۳۱۶ در ایران فعالیت می‌کند. این شرکت به جز تهران در استان‌های گیلان، گلستان، آذربایجان غربی، اصفهان، کردستان و مازندران نیز دارای کارخانه است. این شرکت از سال ۱۳۸۱ پس از امضای قراردادهایی با شرکت‌های JTI و BAT سامانه تولید خود را متحول و به روز کرد. ورود فناوری‌های مختلف مانند کشت فلو سیستم توتون نیز از دستاوردهای این همکاری بود. اطلاعات در مورد این دو شرکت آنقدر محدود است که دقیقا مشخص نیست مراودات کاری آنها چگونه شکل می‌گیرد و همین امر هم صنعت دخانیات کشور را به سمت ابهام پیش برده است.
چه میزان سیگار قاچاق در کشور وجود دارد؟
افضلی، مدیرعامل شرکت دخانیات ایران طی گفت‌وگویی در دی ماه ۹۹ با اشاره به صدور مجوزهایی در حوزه صنعت دخانیات از سال ۱۳۹۱ و رفع انحصار از این صنعت، به «ایسنا» گفته بود: «در حال حاضر ۷۰ تا ۸۰ درصد بازار سیگار در اختیار برندهای خارجی و نهایتا ۱۴درصد از بازار دخانیات در اختیار شرکت دخانیات ایران است که البته این رقم در سال گذشته (۱۳۹۸)، ۷درصد بوده است. البته با توجه به اینکه محصولات شرکت دخانیات ایران در کلاس C و D و در نتیجه ارزان است به لحاظ ریالی سهمی کمتر از ۱۰ درصد بازار دخانیات را به خود اختصاص داده است.» اما در این میان آمار سیگارهای قاچاق نیز قابل توجه است. طبق آمار ارائه‌شده، در پنج‌ماه ابتدایی سال ۹۹، برآورد سیگار قاچاق شده به داخل کشور، ۷ میلیارد و ۳۶۰ میلیون نخ بوده، درحالی‌که در مدت مشابه سال۹۸ میزان سیگارهای قاچاق، ۴ میلیارد و ۵۱۰ میلیون نخ برآورد شده است. با این حساب میزان قاچاق سیگار به داخل کشور در پنج‌ماه سال۹۹ نسبت به سال قبل از آن، ۶۳ درصد افزایش یافته است.
گزارش‌های رسمی و فرمایشی از روند تولید سیگار در کشور
صنعت دخانیات کشور اما احتمالا یکی از غیرشفاف‌ترین صنایع در کشور است که جز گزارش‌های رسمی ارائه شده از سوی مدیران آن، جزئیات دیگری از فعالیت‌های صورت گرفته در این صنعت وجود ندارد. به عنوان مثال در جدیدترین گزارشی که از سوی رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور در ابتدای پاییز امسال ارائه شده تنها به ارائه این چند نکته بسنده شده است که «طی شش ماه اول امسال میزان صادرات سیگارت با ۲۸۷درصد رشد روبه‌رو بوده چنان‌که از ۷۱میلیون نخ درشش ماهه سال گذشته به ۲۷۵ میلیون نخ تا پایان شهریور امسال رسیده است.» اکبر شهباززاده البته تاکید کرده است که «در شش ماه اول سال‌جاری، قاچاق سیگارت با کاهش ۴۶درصدی روبه‌رو بوده است.» گزارشی که دقیقا مبنای مشخصی برای نوع محاسبه آن وجود ندارد یا اگر هم وجود داشته اعلام نشده است. در این میان شهباززاده تاکید کرده است که «واردات رسمی سیگارت در شش ماه اول سال جاری به مثابه سال گذشته صفر بوده و هیچ‌گونه وارداتی در خصوص سیگارت انجام نشده است.» ادعایی که با توجه به حجم بالای سیگار خارجی موجود در بازار دخانیات کشور، موضوع کاهش قاچاق سیگار به میزان ۴۶ درصد را تا اندازه زیادی غیرقابل استناد و باور می‌سازد. در مورد مصرف سیگار نیز رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات اعلام کرده است که «برآورد مصرف سیگارت در نیمه اول سال ۱۴۰۰ به میزان ۳۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون نخ بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته تغییری نداشته است.» البته آمارهای ارائه شده در مورد تولید سیگار در کشور نیز آنچنان روشن نیست و آخرین گزارش در این مورد باز هم مربوط به مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور است که در اسفند سال ۹۹ از سوی رئیس وقت این مرکز اعلام شده بود که «در ۱۱ ماه سال ۹۹ بیش از ۵۲میلیارد نخ سیگارت تولید شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۵۰ میلیارد نخ بوده، به میزان ۴درصد افزایش تولید داشته است.»
شفافیت در صنعت دخانیات ممکن یا غیرممکن؟
صنعت دخانیات کشور بیشتر از هر مساله دیگری در این شرایط نیازمند شفافیت است. آمارهای نجومی از میزان قاچاق سیگار از یک سو و انحصار موجود در بازار دخانیات تا آنجا مبهم بود که باعث شد نمایندگان مجلس به فکر تحقیق و تفحص از این صنعت نیز بیفتند. تحقیق و تفحصی که البته تنها منحصر به «شرکت دخانیات ایران» شد و دو شرکت تولیدکننده دیگر همچون تمام این سال‌ها کارنامه عملکردشان نامشخص است. این تحقیق و تفحص البته هنوز به مرحله ارائه گزارش نرسیده است، اما به گفته سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس «افزایش واردات محصولات دخانی از کمپانی‌های خارجی که موجب خروج ارز از کشور و کاهش تولید و تعطیلی واحدهای دخانیات و تعدیل نیروهای این بخش شده و همچنین کاهش اراضی زیر کشت توتون را در پی داشته است» از محورهای این تحقیق و تفحص است. البته که در این میان «نحوه انتصاب مدیران در شرکت دخانیات ایران و استفاده از افراد فاقد سوابق کار متناسب در سمت‌های مدیریتی و معاونت و همچنین علت بازنگری و عدم همکاری در قراردادهای تامین‌کنندگان مواد اولیه» از دیگر محورهای این تحقیق و تفحص است. البته که تحقیق و تفحص یکسویه از این شرکت با واکنش مدیران این شرکت نیز مواجه شد و سیاوش افضلی، مدیرعامل شرکت دخانیات ایران اعلام کرد که «دهه گذشته این شرکت شرایط خوبی نداشته، اما اکنون احیا شده و در سال ۱۳۹۹ میزان تولید، ۵۰درصد و فروش از نظر مقدار ۲۳درصد و از نظر سهم بازار ۷۰درصد رشد داشته است. هر چند همچنان به لحاظ مقداری فقط ۱۴درصد بازار و به لحاظ ارزشی فقط ۵درصد بازار را در اختیار دارد.» حالا مشخص نیست که این تحقیق و تفحص اولیه که تنها منحصر به شرکت دخانیات کشور است در مورد سایر شرکت‌های تولیدکننده سیگار هم نتیجه‌ای خواهد داد یا همچنان این دو شرکت در تاریکی و ابهام به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
