مدیر اداره تامین مالی زنجیره تولید بانک مرکزی گفت: ضرورتی که ما را به سمت توسعه تامین مالی زنجیره‌ای و روش‌های مختلف آن برد، آسیب‌شناسی‌ای بود که ما روی نظامی تامین مالی و به‌طور خاص نظام تامین مالی سرمایه در گردش در اقتصاد ایران داشتیم که این اولین نقطه شروع ما بود.
به گزارش ایبِنا، طرح تامین مالی زنجیره‌ای در اوایل دی ماه سال ۱۴۰۰ با همکاری بانک مرکزی و وزارت صمت آغاز شد که در ابتدا با بانک‌های ملی، ملت، صنعت و معدن، پارسیان، تجارت، صادرات و مسکن کلید خورد اما پس از آن ۵بانک دیگر نیز به این طرح اضافه شد. در این روش به جای تمرکز صرف در دریافت تسهیلات مستقیم و نقدی، فرآیند تأمین مالی بنگاه‌ها به صورت پیوسته و در طول زنجیره‌های تأمین و مبتنی بر جریان واقعی کالا و خدمات در قالب برات الکترونیک صورت می‌گیرد. درواقع به جای تسهیلات نقدی می‌توان از ابزارهای اعتباری مانند اوراق و برات و همچنین فاینانس استفاده کرد که علاوه بر کاهش نیاز به نقدینگی بنگاه‌ها منابع بانکی نیز به سمت فعالیت‌های مولد و تولیدی هدایت می‌شود. اما اینکه چه ضرورت‌هایی باعث شد تا این طرح به مرحله اجرا برسد و دارای چه مزیت‌هایی است پرسش‌هایی است که از حمید آذرمند، مدیر اداره تامین مالی زنجیره تولید بانک مرکزی جویا شدیم. مشروح گفت‌وگوی خبرنگار ایبِنا با آذرمند را در ادامه می‌خوانید:
انواع روش‌ها و اجزای تامین مالی زنجیره تامین چه مواردی هستند و بحث نقش بازار سرمایه در این میان چیست؟
روش‌های تامین مالی زنجیره‌ای یا Supply chain finance (SCF) طیفی از روش‌ها را در بر می‌گیرد که در سال‌های اخیر در دنیا خیلی رواج پیدا کرده است. این روش‌ها خیلی انعطاف دارد، یعنی به یک روش خاص اطلاق نمی‌شود و انواع روش‌ها را در برمی گیرد، از جمله تامین مالی مطالبات، تامین مالی تعهدات، تامین مالی شبکه پخش و انواع روش‌های دیگر. آن‌چه که در دنیا به عنوان یک روش مرسوم روی آن تاکید می‌شود و اغلب بانک‌های بزرگ دنیا این خدمات را ارائه می‌کنند، روش‌های مبتنی بر عاملیت معکوس است که ما هم تاکید خاصی روی آن داریم، ولی محدود به این روش نماندیم و انواع روش‌ها را داریم توسعه می‌دهیم. یک دسته‌بندی برای تامین مالی زنجیره‌ای این است که آن نهادی که می‌خواهد منابع را تامین کند، به کجا تعلق دارد؟ برخی روش‌ها تاکید و تکیه بر بازار پول دارند، برخی روش‌ها تاکید و تکیه بر بازار سرمایه دارند و برخی روش‌ها هم تلفیقی از بازارهای مختلف و منابع مختلف را استفاده می‌کنند که ما هم در روش‌هایمان طیفی از این روش‌ها را داریم پوشش می‌دهیم.
چه ضرورتی احساس شد که تصمیم به گسترش موضوع الگوی تامین مالی زنجیره‌ای گرفتید و توانستید آن را در سال پیش محقق کنید؟
ضرورتی که ما را به سمت توسعه تامین مالی زنجیره‌ای و روش‌های مختلف آن برد، آسیب‌شناسی‌ای بود که ما روی نظامی تامین مالی و به‌طور خاص نظام تامین مالی سرمایه در گردش در اقتصاد ایران داشتیم که این اولین نقطه شروع ما بود.
علاوه بر آن ما مطالعاتی هم روی روش‌های مختلف تامین مالی سرمایه در گردش در دنیا و کشورهای مختلف داشتیم که نشان می‌داد که کشورها و بانک‌های مختلف در کشورهای جهان به سرعت به سمت توسعه خدمات تامین مالی زنجیره ای پیش می‌روند. ضرورتی که احساس می‌شد این بود؛ اولا در شیوه‌های مرسوم با توجه به اینکه بنگاه‌ها به صورت مجزا و منفرد به بانک‌ها مراجعه می‌کنند، وثیقه می‌گذارند و اعتبارسنجی می‌شوند و تسهیلاتی را دریافت می‌کنند و این دریافت تسهیلات را بابت هزینه‌های تامین مالی سرمایه در گردش و خرید مواد اولیه‌شان اختصاص می‌دهند، با توجه به اینکه این به صورت منفک و مجزا دارد اتفاق می‌افتد، عملا در یک زنجیره تامین به دفعات توسط حلقه‌های مختلف یک زنجیره تامین این فرایندی که من عرض کردم، تکرار می‌شود. وقتی این فرایند تکرار می‌شود، هم بار مضاعف به شبکه بانکی تحمیل می‌شود و هم هر بنگاهی چون دارد مجزا هزینه تامین مالی می‌دهد، در نهایت در هزینه تمام‌شده محصول، هزینه تامین مالی به‌طور غیرعادی بالا می‌رود.
بنابراین اولین مساله ای که ما را به سمت توسعه تامین مالی زنجیره‌ای برد، هم فشار مضاعفی بود که به شبکه بانکی می‌آمد و هم هزینه‌ای بود که به‌طور غیرضروری به مصرف‌کننده نهایی و به تولیدکننده تحمیل می‌شد.
نکته دوم اینکه در شیوه‌های فعلی امکان رسوب و خروج منابع از زنجیره‌ای تولید خیلی محتمل است. با توجه به اینکه بانک‌ها امکان رصد و نظارت دقیق جریان تامین مالی را ندارند و با توجه به اینکه ممکن است بازده نسبی بازارهای موازی در مقایسه با بخش تولید بیشتر باشد، به سهولت انگیزه و امکان خروج منابع از چرخه تولید وجود دارد. این هم یک آسیبی بود که ما روی آن مطالعه کردیم و تجربه کشورهای مختلف هم نشان می‌داد که تامین مالی زنجیره‌ای می‌تواند پاسخ مناسبی برای این آسیب و عارضه در اقتصاد کشور باشد.
ضرورت‌های دیگری هم در این زمینه وجود داشت؛ اینکه سهولت و سرعت دسترسی به منابع مالی در روش‌های تامین مالی زنجیره ای به مراتب بیش از روش‌های متعارف و مبتنی بر تسهیلات مستقیم است. اینکه در مجموع، هزینه تمام‌شده کالا کاهش پیدا می‌کند، شفافیت و نظارت‌پذیری جریان مالی افزایش پیدا می‌کند، امکان خروج منابع از چرخه تولید به‌طور جدی کاهش پیدا می‌کند. اساسا تامین مالی زنجیره‌ای مبتنی بر صورتحساب الکترونیکی است. صورتحساب الکترونیک یعنی شفافیت، یعنی امکان استفاده از اسناد صوری و اسناد غیرواقعی این‌جا به حداقل می‌رسد. این هم مزیت دیگری است که تامین مالی زنجیره‌ای دارد.
یک مزیت خیلی مهم تامین مالی زنجیره‌ای هم این است که در روش‌های متعارف با توجه به اینکه بنگاه‌های بزرگ عمدتا امکان توثیق بهتری دارند، املاک و مستغلات بیشتری در اختیار دارند و دسترسی‌شان به این دلیل به منابع بانکی بیشتر است، ضمن اینکه قدرت چانه‌زنی بیشتری هم دارند. بخش عمده‌ای از SMEها یا بنگاه‌های کوچک و متوسط، بنگاه‌های متوسط و کوچک عملا از چتر اعتباری سیستم بانکی خارج می‌مانند. این نکته خیلی مهم است. ما می‌دانیم که بخش عمده اشتغال کشور، اشتغال اقتصاد در حوزه‌ای است که SMEها دارند فعالیت می‌کنند. این ملاحظه هم برای ما مطرح بود و وجود داشت. در تامین مالی زنجیره‌ای طراحی کار به گونه‌ای است که زنجیره‌ها با هم تامین مالی می‌شوند، یعنی اگر در یک زنجیره تامینی بخشی از آن فرایند، بخشی از زنجیره‌ها در حوزه SMEها تعریف شده باشد، این بنگاه‌های کوچک و متوسط هم عملا وارد آن سیستم تامین مالی می‌شوند و از منافع تامین مالی برخوردار می‌شوند.
یک مزیت و یک حُسن دیگر تامین مالی زنجیره‌ای هم این است که در روش‌های تامین مالی زنجیره ای بخش عمده بنگاه‌های ما به‌طور همزمان و مبتنی بر یک جریان واقعی که در بخش واقعی اتفاق می‌افتد، اعم از تولید، تجارت، حمل بار و … بعد از این فرایند واقعی تامین مالی می‌شوند. اگر بخواهیم مقایسه کنیم؛ در روش‌های فعلی، متقاضی دریافت تسهیلات به بانک مراجعه می‌کند و تسهیلات را دریافت می‌کند. این تسهیلاتی که دریافت شده، اگرچه اسنادی بعنوان اسناد پشتیبان در بانک وجود دارد، ولی می‌تواند به راحتی صرف سایر هزینه‌ها شود، حسب تشخیص کسی که دارد از این منابع استفاده می‌کند، ولی تامین مالی زنجیره‌ای فرایندش کاملا متفاوت است؛ ابتدا یک قراردادی بین خریدار و فروشنده که تولیدکننده و تامین‌کننده مواد اولیه هستند، بسته می‌شود. این قرارداد ماهیت آن فعالیت را روشن می‌کند. بعد یک فاکتور الکترونیکی روی سامانه جامع تجارت یا سامانه مودیان صادر می‌شود که آن فاکتور مسبوق به یک اتفاق در بخش واقعی است، یعنی در بخش واقعی یک اتفاقی افتاده که آن صورتحساب الکترونیک صادر شده است. بعد از اتفاقی که در بخش واقعی می‌افتد، سیستم اعتباری پاسخ می‌دهد و آن نظام اعتباری ما فعال می‌شود و می‌آید آن فرایند واقعی را تامین مالی می‌کند. بنابراین در این‌جا احتمال اینکه یک فرایند صوری و غیرواقعی اتفاق بیفتد که منجر شود بانکی صورت کند، به حداقل می‌رسد. این هم یک مزیت دیگر تامین مالی زنجیره‌ای است که این را هم ما مدنظر داشتیم.
آیا می‌توانیم از این الگو در همه صنایع استفاده کنیم؟ چه نهادهایی در SCF دخیل هستند و هر کدامشان چه نقشی در تکمیل این اکوسیستم دارند؟
تامین مالی زنجیره‌ای انعطاف خیلی زیادی دارد و برحسب نیاز مشتری و ساختاری که آن زنجیره تامین دارد، طراحی می‌شود. ابزارهای مختلفی را هم ما برای روش‌های تامین مالی زنجیره‌ای طراحی کردیم و برخی را هم در دست طراحی و توسعه داریم. با توجه به این انعطاف و تنوع ابزار، طبیعتا برنامه ما این است که بتوانیم همه بخش‌های اقتصادی را برای تامین مالی سرمایه در گردش پوشش دهیم.
با توجه به اینکه الان زنجیره‌هایی نظیر فلزات، خودرو، لوازم خانگی یا صنایع غذایی ساختار صنعتشان به گونه‌ای بود که امکان اجرای طرح‌های آزمایشی را بهتر از سایر صنایع داشتند، ما با این‌ها شروع کردیم، ولی طبیعتا تا پایان سال نلاش می کنیم تمام بخش‌های اقتصادی را، چه بخش‌های صنعتی و چه بخش کشاورزی را بتوانیم به‌طور کامل با روش‌های مختلف تامین مالی زنجیره‌ای پوشش دهیم.
اینکه چه نهادهایی درگیر هستند؛ تامین مالی زنجیره‌ای مبتنی بر چند رکن اساسی است. یک رکن که ما اصطلاحا به آن Platform Provider می‌گوییم که نهادها و شرکت‌هایی هستند که پلتفرم‌هایSCF را طراحی می‌کنند و آن را در اختیار مشتری قرار می‌دهند. حسب دستورالعملی که ما به بانک‌ها ابلاغ کردیم، بانک مسئول ارائه خدمات تامین مالی زنجیره‌ای است و از امکانات زیرمجموعه و شرکت‌های زیرمجموعه خودش بابت دریافت خدمات Platform Provider استفاده می‌کند. ممکن است بانک بخواهد این خدمات را برون‌سپاری کند به شرکت‌هایی که در این زمینه دارند فعالیت می‌کنند که این هم از نظر دستورالعمل ما بلامانع است. بنابراین یک رکن ما طبیعتا بانک خواهد بود که رکن اصلی تامین مالی زنجیره‌ای و محور تامین مالی زنجیره‌ای است.
رکن دیگر که ذیل بانک‌ها تعریف شده، آن Platform Provider هستند که دارند این خدمات را به مشتری ارائه می‌کنند مبتنی بر بانک‌هایی که این پلتفرم‌ها تحت پوشش آن‌ها هستند. رکن بعدی ما رکن بازار سرمایه است. ما برای هر کدام از ابزارهای خودمان به‌ویژه ابزارهای اعتباری یک بازار ثانویه تعریف کردیم. بعنوان مثال بازار ثانویه گام، شرکت بورس تهران و فرابورس است. بازار ثانویه ابزار برات الکترونیک در حال حاضر شبکه بانکی است و ما داریم این را پیگیری می‌کنیم که امکان استفاده از ظرفیت بازار سرمایه بعنوان بازار ثانویه برات الکترونیک هم مهیا باشد که در این زمینه یک بندی هم در قانون بودجه ۱۴۰۱ وجود دارد که این امکان را به ما خواهد داد. سایر ابزارهای ما هم دارند به گونه‌ای طراحی می‌شوند که امکان استفاده از ظرفیت بازار سرمایه برای تامین مالی زنجیره‌ای وجود داشته باشد. بنابراین یک رکن دیگر ما در کنار سیستم بانکی، می‌شود بازار ثانویه.
رکن دیگری که خیلی این‌جا از اهمیت برخوردار است، بیمه‌ها هستند. روش‌های تامین مالی زنجیره‌ای به گونه‌ای طراحی می‌شوند که همزمان هم بتوانند خدمات تامین مالی ارائه کنند، هم خدمات پوشش ریسک . بنابراین نقش بیمه‌ها خیلی برجسته است و لازم است که یک توسعه ابزار و توسعه زیرساخت‌هایی در نظام بیمه ای کشور هم اتفاق بیفتد که بشود این روش‌های تامین مالی زنجیره ای را به طور کامل پشتیبانی کرد.
برنامه‌های دیگری که برای توسعه تامین مالی زنجیره‌ای در آینده دارید چیست؟
برنامه‌هایی که ما سال گذشته داشتیم، عمدتا مبتنی بر فراهم‌ساختن مقدمات کار و اجرای طرح‌های آزمایشی بود، یعنی ما سال گذشته دستورالعمل تامین مالی زنجیره‌ای، شیوه‌نامه اجرایی برات الکترونیک این‌ها را مصوب کردیم و ابلاغ کردیم و چند طرح پایلوت را اجرا کردیم. طبیعتا در سال جاری ما به‌طور جدی‌تر وارد اجرای گسترده طرح‌ها خواهیم شد. بنابراین یکی از اقداماتی که ما در سال جاری خواهیم داشت، اجرای گسترده روش‌های تامین مالی زنجیره‌ای در بخش‌های مختلف صنعتی و کشاورزی خواهد بود.
اقدام دیگری که امسال حتما ما به‌طور جدی روی آن متمرکز خواهیم بود، تدوین و ابلاغ شیوه‌نامه‌های اجرایی روش‌های مختلف تامین مالی زنجیره‌ای است. با توجه به اینکه بانک‌ها و حتی بنگاه‌های اقتصادی ابهامات و سوالات مختلفی روی شیوه‌های تامین مالی زنجیره‌ای دارند، یکی از اقداماتی که ما امسال به‌طور جدی انجام خواهیم داد، تدوین شیوه‌نامه‌های اجرایی و ابلاغ آن به شبکه بانکی خواهد بود. از جمله اقداماتی دیگر ما در سال جاری، هماهنگی بین سامانه‌های مختلف و افزایش این هم‌افزایی و هماهنگی خواهد بود. در حال حاضر سامانه‌های مختلفی که درگیر کار تامین مالی زنجیره‌ای هستند، سامانه گام بانک مرکزی، سامانه برات الکترونیکی وزارت دارایی است، سامانه صورتحساب الکترونیک در سامانه جامع تجارت و برخی سامانه‌های دیگر در بانک مرکزی است.
لازم است که در ماه‌های آینده به‌طور کامل هماهنگی‌های بین این‌ها و هم‌افزایی بین این‌ها به‌طور کامل برقرار شود. هم اکنون برخی محدودیت‌ها و برخی مشکلات وجود دارد که ظرف چند ماه آینده تمام این نواقص و مشکلات مربوط به این سامانه‌ها و اتصال به این سامانه‌ها را برطرف خواهیم کرد که از این جهت هم مشکلی برای بانک‌ها و مشتریان بانک‌ها وجود نداشته باشد. یکی دیگر از برنامه‌هایی که ما در سال جاری داریم، بحث آموزش و ترویج روش‌های تامین مالی زنجیره‌ای است. با توجه به هماهنگی که از طریق موسسه علوم بانکی انجام دادیم، ما ان‌شاءالله برنامه آموزش تامین مالی زنجیره‌ای برای بدنه شبکه بانکی را جزو برنامه‌های ثابت و معمول موسسه علوم بانکی تعریف خواهیم کرد که ان‌شاءالله بدنه شبکه بانکی از این طریق بتوانند آموزش‌های لازم را دریافت کنند و بتوانند این خدمات را به شکل استاندارد و با کیفیت مناسب به مشتریان خودشان ارائه کنند. علاو ه بر این ما برخی برنامه‌های ترویجی را هم برای عموم مشتریان خواهیم داشت که ان‌شاءالله از ظرفیت ایونت‌ها و سایر خبرگزاری‌ها و رسانه‌ها حتما استفاده خواهیم کرد که بشود این روش‌ها و این ابزارها را برای عموم مشتریان معرفی کرد و این‌ها را ترویج کرد.
