به گزارش خبرنگار مهر، مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده نگری به بررسی وضعیت تولید، مصرف و تجارت انرژی در کشور پرداخت که بخش‌هایی از این گزارش در ادامه منتشر می‌شود.

با وجود قرارگیری ایران در سومین رتبه کشورهای دارای منابع نفتی و دومین کشور دارای منابع گازی، تولید نفت و گاز کشور در سال‌های گذشته با کاهش تولید همراه بوده که اصلی‌ترین دلیل آن تحریم‌های همه‌جانبه و همه‌گیری ویروس کرونا بوده است.

در زمینه تولید هرچند ایران از اعضای سازمان صادرکنندگان نفت خام یا همان اوپک است ولی از محدودیت‌های تولیدی این سازمان معافیت دارد. پس از سال ۲۰۱۷ که تولید نفت ایران به بالاترین سطح خود، یعنی ۴.۸ میلیون بشکه در روز رسید، روند تولید سیر کاهشی به خود گرفته است که مشخصاً دلیل آن خروج آمریکا از برجام بوده است. به دلیل کاهش مصرف و قیمت نفت خام در سال ۲۰۲۰ متوسط تولید نفت خام ایران در این سال برابر با ۳ میلیون بشکه نفت و سایر میعانات نفتی در روز بوده است که تقریباً ۲ میلیون از آن به صورت نفت خام و باقی از نوع میعانات نفت و گاز بوده است. این میزان از متوسط ۳۰ سال اخیر کشور کمتر بوده است.

ارزیابی سازمان اطلاعات انرژی آمریکا این است که اگر آمریکا تحریم‌های علیه ایران را لغو کند، میزان تولید نفت خام ایران به ظرفیت کامل خود؛ یعنی ۳.۸ میلیون بشکه در روز خواهد رسید.

در بحث مصرف هم علی‌رغم بروز رکود در اقتصاد ایران متأثر از اعمال تحریم مجدد آمریکا، میزان مصرف محصولات نفتی در ایران در سال ۲۰۱۸ در مقایسه با سطح مصرف سال ۲۰۱۹ قابل توجه بوده و تداوم داشته است. هرچند تحریم‌های آمریکا توانایی ایران را در صادرات نفت خام، میعانات و سایر محصولات نفتی کاست، اما ایران سوخت دیزل و نفت کوره را مخصوصاً در تولید برق جایگزین گاز طبیعی کرد. در سال ۲۰۲۰ هم متأثر از ویروس کرونا مصرف داخلی نفت همچون تمام دنیا کاهش یافت و به  ۱.۸ میلیون بشکه در روز رسید.

در مجموع خلاصه وضعیت تولید و مصرف نفت خام در کشور را می‌توان در نمودار زیر خلاصه کرد.

وضعیت تولید و مصرف نفت و میعانات گازی در ایران

در بحث تجارت نفت هم پس از سال ۲۰۱۷ که بیشترین میزان صادرات نفت با رقم ۲.۵ میلیون بشکه در روز به ثبت رسید، پس از خروج آمریکا از برجام این میزان روند کاهشی یافت و به رقم ۴۰۰ هزار بشکه کاهش رسید. البته این میزان از نوامبر ۲۰۲۰ شروع به افزایش کرد و به رقم ۷۰۰ هزار بشکه رسید. این آمار به گزارش مؤسسه اطلاعات انرژی آمریکا و به استناد اطلاعات شرکت ردیابی نفتکش‌های ClipperData, LLC به ثبت رسیده است. سایر تحلیلگران رقم ۶۰۰ الی ۸۰۰ هزار بشکه برای سه ماهه اول ۲۰۲۱ را به ثبت رسانده‌اند. به گفته این تحلیلگران عمده صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۰ به سوریه و چین بوده است و به دلایل شرایط خاص انتقال آن، شناسایی و ردیابی را مشکل می‌کند.

همچنین در بحث فراورده‌های نفتی بنزین، LPG و نفت کوره ۶۱ درصد صادرات را تشکیل می‌دهند و در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۸ افزایش ۶۸۰ هزار بشکه‌ای را ثبت کرده است. کارشناسان معتقدند به دلیل اینکه در صادرات فراورده به جای نفتکش‌های بزرگ و عظیم‌الجثه از نفتکش‌های کوچک‌تر استفاده می‌شود، رصد آن‌ها مشکل‌تر می‌شود و به همین دلیل صادرات افزایش یافته است.

در صنعت گاز گفته می‌شود ایران بعد از آمریکا و روسیه، سومین کشور بزرگ جهان از نظر تولید گاز طبیعی خشک است. تولید گاز طبیعی خشک در ایران طی ده سال اخیر تقریباً دو برابر شده و به سطح ۸.۴ تریلیون فوت مکعب رسید. ایران از سال ۲۰۱۴ مراحل مختلف استحصال گاز طبیعی در میدان گازی پارس جنوبی را وارد مدار تولید نمود. ایران مصمم است روند توسعه میادین گاز طبیعی خود را با وجود چالش‌های ایجاد شده بر اثر تحریم‌ها و فقدان سرمایه‌گذاری خارجی دنبال کند. از سال ۲۰۱۸ شرکت‌های داخلی متولی اصلی توسعه میادین گاز طبیعی در ایران شده‌اند. با توجه به اینکه تحریم‌ها بر صادرات نفت ایران کماکان پابرجا است، رشد تولید گاز طبیعی به خصوص از میادینی که به تولید میعانات نفتی می‌پردازند، به دلیل محدودیت ظرفیت مخازن ذخیره گاز طبیعی کماکان کاهش یافته است.

در سال ۲۰۱۹ ایران چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان بعد از آمریکا، روسیه و چین بوده است. عمده تولید گاز طبیعی در ایران در داخل کشور مصرف می‌شود. مصرف گاز طبیعی در ایران در سال ۲۰۱۹ به طور متوسط بالغ بر ۷.۸ تریلیون فوت مکعب بوده که ۲ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۸ است. در این سال بخش خانگی و تجاری دارای بیشترین مصرف گاز طبیعی با رقم ۳۵ درصد بوده است، بعد از آن بخش صنعتی با شمول صنایع پتروشیمی با ۲۷ درصد و بخش تولید برق با ۲۶ درصد در رتبه دوم و سوم قرار دارند.

تولید و مصرف گاز طبیعی خشک

ایران گاز طبیعی خود را از طریق خط لوله به ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عراق صادر کرده و از آذربایجان واردات می‌کند. در سال ۲۰۲۰ صادرات گاز طبیعی ایران بالغ بر ۵۹۰ میلیارد فوت مکعب (BCF) شد و در مقابل، بالغ بر ۷ میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی از طریق خط لوله وارد کرده است. در این سال عراق و ترکیه به ترتیب سهمی معادل ۶۴ درصد و ۳۳ درصد در صادرات گاز طبیعی ایران داشتند.

صادرات و واردات گاز طبیعی ایران از طریق خطوط لوله گاز

همچنین در صنعت برق در سال ۲۰۱۹ خالص تولید برق در ایران بالغ بر ۳۶۰ تراوات ساعت بوده که ۸۸ درصد آن از طریق منابع سوخت فسیلی تولید شده است. در ایران گاز طبیعی بزرگترین منبع سوخت برای تولید برق محسوب می‌شود و ۷۳ درصد کل برق تولیدی کشور از طریق سوخت گاز طبیعی صورت می‌گیرد. تولید برق از نیروگاه‌های آبی از ۱۶ تراوات ساعت در سال ۲۰۱۸ به ۳۰ تراوات ساعت در سال ۲۰۱۹ افزایش یافت که بیشترین افزایش در تولید برق ایران به حساب می‌آید. این افزایش به دلیل بارش زیاد نزولات آسمانی و سیلاب‌ها در ایران بوده است.